ନୂଆଦିଲ୍ଲୀ,୧୯/୦୮: ଲୋକସଭାରେ ବିରୋଧୀ ଦଳ ନେତା ରାହୁଲ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସମେତ ବିରୋଧୀ ଦଳଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ୱାରା ଲଗାତାର ଆକ୍ରମଣ ଯୋଗୁଁ ଏବେ ଭାରତର ନିର୍ବାଚନ ଆୟୋଗ ତଥା ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନର ଚର୍ଚ୍ଚାରେ ଅଛନ୍ତି। ରାହୁଲ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଏକ ଶପଥପତ୍ର ଦାବି କରିବା ଏବଂ ଦେଶକୁ କ୍ଷମା ମାଗିବା ବିବୃତ୍ତି ଯୋଗୁଁ ଭାରତର ନିର୍ବାଚନ କମିଶନ ଏବଂ ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରଙ୍କ ଭୂମିକା ପ୍ରଶ୍ନବାଚୀରେ ରହିଛି। ଏବେ ଦେଶର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରୁ ଏହି ସାମ୍ବିଧାନିକ ସଂସ୍ଥା ଉପରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠାଯାଉଛି। ଏବେ ଆଲୋଚନା ହେଉଛି ଯେ ବିରୋଧୀ ଦଳ ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରଙ୍କୁ ହଟାଇବା ପାଇଁ ମହାଭିଯୋଗ ପ୍ରସ୍ତାବ ଆଣିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଉଛନ୍ତି। ତେବେ ଆସନ୍ତୁ ଜାଣିବା ଏହାର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା କ’ଣ? ଦେଶରେ ଏପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କୌଣସି ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରଙ୍କୁ ହଟାଯାଇଛି କି? ଏ ବିଷୟରେ କ’ଣ କହୁଛି ସମ୍ବିଧାନ...

କ'ଣ ରହିଛି ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରଙ୍କ ସାମ୍ବିଧାନିକ ସ୍ଥିତି?

ଭାରତରେ ମୁକ୍ତ ଏବଂ ନିରପେକ୍ଷ ନିର୍ବାଚନ ସୁନିଶ୍ଚିତ କରିବା ପାଇଁ, ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନର ନିର୍ମାତାମାନେ ଭାରତୀୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଛନ୍ତି, ଯାହା କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ସ୍ତରରେ ନିର୍ବାଚନ ପରିଚାଳନା ପାଇଁ ଦାୟୀ। ସାମ୍ବିଧାନିକ ଭାବରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ଏହି ପ୍ରତିଷ୍ଠାନର ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନର ଗ୍ରହଣ କରିଆସୁଛନ୍ତି। ସମ୍ବିଧାନରେ ଏହି ପଦବୀର ସ୍ୱାଧୀନତା ଏବଂ ସୁରକ୍ଷା ଉପରେ ବିଶେଷ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଆଯାଇଛି।

ସୁପ୍ରିମକୋର୍ଟର ଓକିଲ ଅଶ୍ୱିନୀ କୁମାର ଦୁବେଙ୍କ ମତରେ, ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନର ଧାରା ୩୨୪ ରେ ସ୍ପଷ୍ଟ କରାଯାଇଛି ଯେ ଭାରତୀୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନ ଜାତୀୟ ଏବଂ ରାଜ୍ୟ ସ୍ତରୀୟ ନିର୍ବାଚନର ତଦାରଖ, ନିର୍ଦ୍ଦେଶନା ଏବଂ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାର ଅଧିକାର ପାଇବେ। ଏହି ସ୍ୱୟଂଶାସିତ ସଂସ୍ଥାର ମୁଖ୍ୟ ଭାବରେ, ଭାରତର ରାଷ୍ଟ୍ରପତିଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନର ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତି କରିବାର ଅଧିକାର ରହିଛି।

* ଧାରା ୩୨୪(୧) ରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନଙ୍କ ପାଖରେ ନିର୍ବାଚନ ପାଇଁ ସାମଗ୍ରିକ ଦାୟିତ୍ୱ ରହିବ।

* ଧାରା ୩୨୪(୨) ରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନର ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କମିଶନରମାନେ ଭାରତର ରାଷ୍ଟ୍ରପତିଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ନିଯୁକ୍ତ ହେବେ।

* ଧାରା ୩୨୪(୫) ରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରଙ୍କୁ ହଟାଇବା ପାଇଁ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବିଚାରପତିଙ୍କ ପରି ସମାନ ରହିବ।

ଏହିପରି ଭାବରେ, ଭାରତର ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନର ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନ ଅନୁଯାୟୀ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସୁରକ୍ଷା ଉପଭୋଗ କରନ୍ତି। ସାଧାରଣ ପରିସ୍ଥିତିରେ, ତାଙ୍କୁ ବହିଷ୍କାର କରାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ।

ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରଙ୍କୁ ହଟାଇବାର ପ୍ରକ୍ରିୟା କ'ଣ ରହିଛି ?

ସୁପ୍ରିମକୋର୍ଟ ବିଚାରପତିଙ୍କୁ ବହିଷ୍କାର କରିବାର ପ୍ରକ୍ରିୟା ଧାରା ୩୨୪(୫) ଏବଂ ଧାରା ୧୨୪(୪) ରେ ଲିପିବଦ୍ଧ ହୋଇଛି। ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରଙ୍କ ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ସମାନ ଆଇନ ତଥା ନିୟମ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ। ଏହି ପଦବୀରେ ଥିବା ଯେକୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ବହିଷ୍କାର କରିବାର ପ୍ରକ୍ରିୟା ନିମ୍ନରେ ଦିଆଗଲା: 

ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ କ’ଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅଛି?

ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନର ଜଣେ ବିଚାରପତିଙ୍କ ସମକକ୍ଷ ସାମ୍ବିଧାନିକ ସୁରକ୍ଷା ଉପଭୋଗ କରନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ଅନ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରମାନଙ୍କୁ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ସିଧାସଳଖ ହଟାଇପାରିବେ। ତଥାପି, ସମ୍ବିଧାନରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ ଯଦି ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ଅନ୍ୟ କମିଶନରମାନଙ୍କୁ ହଟାଇବାକୁ ଚାହାଁନ୍ତି, ତେବେ ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରଙ୍କ ସହ ପରାମର୍ଶ କରିବା ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ। ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥା ନିଶ୍ଚିତ କରେ ଯେ ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରଙ୍କ ସ୍ୱାଧୀନ ଭୂମିକା ଅକ୍ଷୁର୍ଣ୍ଣ ରହିବ।

କାହିଁକି ଦିଆଯାଇଛି ଏତେ କଡ଼ା ସୁରକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥା ?

ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନର ହେଉଛନ୍ତି ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ମୂଳଦୁଆ। ଯଦି ସରକାରମାନେ ଚାହାଁନ୍ତି, ତେବେ ସେମାନେ ସେମାନଙ୍କର ସ୍ୱେଚ୍ଛାଚାରିତା ଦ୍ୱାରା ନିର୍ବାଚନ କମିଶନଙ୍କ ଉପରେ ଚାପ ପକାଇପାରିବେ। ଏହି କାରଣରୁ ସମ୍ବିଧାନ ତାଙ୍କୁ ଜଣେ ବିଚାରପତି ପରି ସୁରକ୍ଷା ଦେଇଛି ଯାହା ଦ୍ୱାରା ସେ ସ୍ୱାଧୀନ ଭାବରେ କାମ କରିପାରିବେ।

ଅଦାଲତ ଏବଂ ଆୟୁକ୍ତଙ୍କ ସ୍ବାଧିନତା: 

ଭାରତର ସୁପ୍ରିମକୋର୍ଟ ଅନେକ ଥର କହିଛନ୍ତି ଯେ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନ ଗଣତନ୍ତ୍ରର ଏକ ପ୍ରହରୀ ସଂସ୍ଥା। ଏସ.ଏସ. ଧନୋଆ ବନାମ ଭାରତ ସଂଘ (୧୯୯୧) ମାମଲାରେ, ସୁପ୍ରିମକୋର୍ଟ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଥିଲେ ଯେ ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରଙ୍କୁ ହଟାଇବା କେବଳ ସଂସଦର ଅଧିକାର ଅଟେ, କାର୍ଯ୍ୟପାଳିକାର ନୁହେଁ। ଏହା ତାଙ୍କର ସ୍ୱାଧୀନତା ଏବଂ ଶକ୍ତିକୁ ପ୍ରମାଣିତ କରେ। ଟି.ଏନ. ଶେଷନ ବନାମ ଭାରତ ସଂଘ (୧୯୯୫) ର ଐତିହାସିକ ମାମଲାରେ, ସୁପ୍ରିମକୋର୍ଟ କହିଥିଲେ ଯେ, କେବଳ ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନର ନୁହେଁ, ଅନ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରଙ୍କର ମଧ୍ୟ ସମାନ ଅଧିକାର ଅଛି। କମିଶନ ଏକ ବହୁ-ସଦସ୍ୟ ବିଶିଷ୍ଟ ସଂସ୍ଥା ଏବଂ ସାମୂହିକ ନିଷ୍ପତ୍ତି ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ।

ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରଙ୍କୁ କେବେ ବହିଷ୍କୃତ କରାଯାଇଛି କି?

ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟକାଳ ଛଅ ବର୍ଷ। ଏହି ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ତାଙ୍କର ଦରମା ଏବଂ ଭତ୍ତା ସୁପ୍ରିମକୋର୍ଟର ବିଚାରପତିଙ୍କ ସହ ସମାନ। ତାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟକାଳ ମଧ୍ୟରେ ତାଙ୍କର ସେବା ସର୍ତ୍ତାବଳୀ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ। ଏପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭାରତରେ କୌଣସି ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରଙ୍କୁ ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ମହାଭିଯୋଗ ପ୍ରକ୍ରିୟା ମାଧ୍ୟମରେ ଅପସାରିତ କରାଯାଇ ନାହିଁ। ଏଥିରୁ ଅନୁମାନ କରିପାରୁଥିବେ, ସମ୍ବିଧାନ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥିବା ସୁରକ୍ଷା କବଚ କେତେ ସୁଦୃଢ଼। ଅବଶ୍ୟ ସମୟ ସମୟରେ କମିଶନରଙ୍କ ନିରପେକ୍ଷତା ଉପରେ ଅଭିଯୋଗ ଆସିଛି, କିନ୍ତୁ ସଂସଦ ଦ୍ୱାରା କୌଣସି ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରଙ୍କୁ ବହିଷ୍କୃତ କରାଯାଇ ନାହିଁ।

୨୦୨୩ ମସିହାରେ ସଂସଦ ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନର ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କମିଶନରଙ୍କ ନିଯୁକ୍ତି ଆଇନ ପାସ୍ କରିଥିଲା, ଯାହା ଅନୁଯାୟୀ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ, ଜଣେ କ୍ୟାବିନେଟ ମନ୍ତ୍ରୀ ଏବଂ ବିରୋଧୀ ଦଳ ନେତାଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ଏକ କମିଟି ଏହି ନିଯୁକ୍ତିରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିବେ। ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ଏହି କମିଟିର ନିଷ୍ପତ୍ତିକୁ ଅନୁମୋଦନ କରିବେ। ପୂର୍ବରୁ ସୁପ୍ରିମକୋର୍ଟର ମୁଖ୍ୟ ବିଚାରପତି ମଧ୍ୟ ଏହାର ସଦସ୍ୟ ଥିଲେ। ଏବେ ଏପରି ବ୍ୟବସ୍ଥା ନାହିଁ। ନୂଆ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ନେଇ ବିବାଦ ହୋଇଛି କିନ୍ତୁ ଏହା ସ୍ଥିର ରହିଛି। ଆଉ ଏକ ଆଇନଗତ ବ୍ୟବସ୍ଥା ହେଉଛି ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରଙ୍କ ବିରୋଧରେ କୌଣସି ମାମଲା ପଞ୍ଜିକୃତ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ। ସୁପ୍ରିମକୋର୍ଟର ଓକିଲ ଅଶ୍ୱିନୀ କୁମାର ଦୁବେ କହିଛନ୍ତି ଯେ ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାଚନ କମିଶନରଙ୍କୁ ହଟାଇବା ପ୍ରକ୍ରିୟା ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନର ସବୁଠାରୁ କଠୋର ବ୍ୟବସ୍ଥା ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ। ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସ୍ପଷ୍ଟ। ଏହି ପଦବୀକୁ ଯେକୌଣସି ରାଜନୈତିକ ଚାପରୁ ମୁକ୍ତ ରଖିବା। କାରଣ ଏହି ପଦବୀର ସ୍ୱାଧୀନତା ଗଣତନ୍ତ୍ରର ମୁଖ୍ୟ ସ୍ତମ୍ଭ ଅଟେ।