ନୂଆଦିଲ୍ଲୀ,୨୩/୦୬: ପୂର୍ବତନ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପାଇଁ ସଞ୍ଜୟ ଗାନ୍ଧୀ ମୁଣ୍ଡବିନ୍ଧାର କାରଣ ଥିଲେ କି? ପ୍ରକୃତରେ, ଜରୁରୀକାଳୀନ ପରିସ୍ଥିତି ସମୟରେ ତତ୍କାଳୀନ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପ୍ରମୁଖ ସଚିବ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିବା ପିଏନ ଧର ତାଙ୍କ ପୁସ୍ତକରେ କିଛି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟଜନକ ଦାବି କରିଛନ୍ତି, ଯାହା ଏହି ପ୍ରଶ୍ନକୁ ପ୍ରମାଣିତ କରୁଛି। ଏହି ବହଟିରେ ଧର ତାଙ୍କର ଅଭିଜ୍ଞତା ଉଲ୍ଲେଖ କରିବା ସହିତ ଇନ୍ଦିରା ଏବଂ ତାଙ୍କ ପୁଅ ସଞ୍ଜୟ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ଉପରେ ଆଲୋକପାତ କରିଛନ୍ତି। ଧର ତାଙ୍କ ପୁସ୍ତକ 'ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧୀ, ଦ ଏମରଜେନ୍ସି ଆଣ୍ଡ ଇଣ୍ଡିଆନ ଡେମୋକ୍ରାସୀ'ରେ ଲେଖିଛନ୍ତି ଯେ ସେହି ସମୟରେ ପିଏମଏଚ (ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ବାସଭବନ) 'ଅସାମ୍ବିଧାନିକ' କାର୍ଯ୍ୟକଳାପର ଏକ କେନ୍ଦ୍ରସ୍ଥଳୀ ପାଲଟିଥିଲା ଯେଉଁଠାରେ, କଂଗ୍ରେସ ପଦାନୁକ୍ରମରେ କନିଷ୍ଠ କିନ୍ତୁ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ନିକଟତର ନେତା ଏବଂ ତାଙ୍କ ପୁଅ ପ୍ରତି ବିଶ୍ୱସ୍ତ ଦଳୀୟ ପଦାଧିକାରୀଙ୍କ ଏକ ଗୋଷ୍ଠୀ ପିଏମଏସ (ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ସଚିବାଳୟ)କୁ ଦୁର୍ବଳ କରିଦେଇଥିଲେ।

ପିଏନ୍‌ ଧରଙ୍କ ଲିଖିତ ଏହି ବହିଟିରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ, କେନ୍ଦ୍ରିତ କ୍ଷମତାକୁ ସମାଲୋଚନା କରି ମୋରାରଜୀ ଦେଶାଇ ଏହାକୁ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ କାର୍ଯ୍ୟାଳୟ ଭାବରେ ପୁନଃନାମକରଣ କରିଥିଲେ। ପୁସ୍ତକରେ ଦାବି କରାଯାଇଛି ଯେ ସଞ୍ଜୟ ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ ହରିୟାଣାର ନେତା ବଂଶୀ ଲାଲଙ୍କ ଭଳି ତାଙ୍କର ବିଶ୍ୱସ୍ତମାନେ ସେହି ସମୟ ମଧ୍ୟରେ କଂଗ୍ରେସ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥିଲେ। ଏପରିକି ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ମଧ୍ୟ ସମ୍ବିଧାନରେ ବ୍ୟାପକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବା ପାଇଁ ଏକ ସମ୍ବିଧାନ ସଭା ଗଠନ ସମର୍ଥନରେ ରାଜ୍ୟ ବିଧାନସଭାଗୁଡ଼ିକରେ ଏକ ପ୍ରସ୍ତାବ ଗୃହୀତ କରାଇବା ପାଇଁ ଚିନ୍ତିତ ଥିଲେ।

ସଂଜୟ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପ୍ରତି ଇନ୍ଦିରାଙ୍କ ଅହେତୁକ ପୁତ୍ର ପ୍ରେମ ବିଷୟରେ ଅବଗତ ଥିବା ଧର ୨୦୦୦ ମସିହାରେ ପ୍ରକାଶିତ ପୁସ୍ତକରେ ଲେଖିଥିଲେ ଯେ ଇନ୍ଦିରା ସାଧାରଣତଃ ଏହାକୁ ଏକ ଅସ୍ଥାୟୀ ବିରକ୍ତି ଭାବରେ ଦେଖୁଥିଲେ। ସେ ଲେଖିଛନ୍ତି, 'ମୁଁ ଜାଣିଥିଲି ଯେ ତତ୍କାଳୀନ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ, ସଂଜୟଙ୍କୁ ସାମ୍ବିଧାନିକ ସଂସ୍କାର ଉପରେ ସମସ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ କେତେ ସତର୍କତାର ସହିତ ଦୂରେଇ ରଖିଥିଲେ। ମୁଁ ଏହା ମଧ୍ୟ ଜାଣିଥିଲି ଯେ ଇନ୍ଦିରାଙ୍କ ଅଜାଣତରେ ସଂଜୟଙ୍କ ଅନୁମୋଦନରେ ତିନୋଟି ବିଧାନସଭା ସମ୍ବିଧାନ ସଭା ପ୍ରସ୍ତାବ ପାସ୍ କରିବା ବିଷୟରେ ସେ କେତେ ବିରକ୍ତିଭାବ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିଲେ। ତେବେ ସଂଜୟ କ'ଣ ଇନ୍ଦିରାଙ୍କ ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ମୁଣ୍ଡବିନ୍ଧାର କାରଣ ସାଜିଥିଲେ?'

'ଦିଲ୍ଲୀର କ୍ଷମତା କରିଡରରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ନୀରବ ଆଲୋଚନା':

ଧର କହିଥିଲେ ଯେ ସମ୍ବିଧାନ ସଭାର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଜରୁରୀକାଳୀନ ପରିସ୍ଥିତି ଜାରି ରଖିବା ଏବଂ ନିର୍ବାଚନକୁ ସ୍ଥଗିତ ରଖିବା ପରି ମନେ ହେଉଥିଲା। ହରିୟାଣାର ନେତା ବଂଶୀ ଲାଲ, ଧରଙ୍କୁ କହିଥିଲେ ଯେ ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି 'ବେହେନ ଜୀ' (ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧୀ)ଙ୍କୁ ଆଜୀବନ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି କରିବା। ପୁସ୍ତକ ଅନୁଯାୟୀ, ଜରୁରୀକାଳୀନ ପରିସ୍ଥିତି ଉଠାଇବା ପରେ ମାର୍ଚ୍ଚ ୧୯୭୭ରେ ହୋଇଥିବା ନିର୍ବାଚନରେ ଯେତେବେଳେ କଂଗ୍ରେସ ଏକ ବଡ଼ ପରାଜୟ ଭୋଗିଲା, ଦିଲ୍ଲୀର କ୍ଷମତା କରିଡରରେ ଫୁସ୍ ଫୁସ୍ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା, ଏଥିରେ ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ କଥିତ ଅପରାଧ ଏବଂ ଜନତା ଦଳର ଯୋଜନାର କାହାଣୀ ପ୍ରତିଧ୍ୱନିତ ହେଉଥିଲା। ଏହି ନିର୍ବାଚନରେ, ଜନତା ଦଳ ବହୁମତ ହାସଲ କରିଥିଲା ଏବଂ ଗୁଜବ ଥିଲା ଯେ ଏବେ ଏହା ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧୀ ଏବଂ ସଞ୍ଜୟ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଶେଷ କରିଦେବ।

'ନିଜ ପରିବାରରେ ନିଜକୁ ଏକାକୀ ରଖୁଥିଲେ':

ଧର ଲେଖିଛନ୍ତି ଯେ 'ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧୀ, ସଞ୍ଜୟ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ବିଷୟରେ ଅଧିକ ଚିନ୍ତିତ ଥିଲେ ଏବଂ ନିଜ ପରିବାରରେ ଏକାକୀ ଅନୁଭବ କରୁଥିଲେ।' ଧର ଲେଖିଛନ୍ତି, 'ରାଜୀବଙ୍କ ତାଙ୍କ ଭାଇ ପ୍ରତି କୌଣସି ସହାନୁଭୂତି ନଥିଲା। ସେ ତାଙ୍କ ମାଆଙ୍କ ବିଷୟରେ ବହୁତ ଚିନ୍ତା ଏବଂ ତାଙ୍କ ଭାଇଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ କ୍ରୋଧରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ମୋତେ ଭେଟିବାକୁ ଆସିଥିଲେ। ସେ କହିଥିଲେ ଯେ ସେ ତାଙ୍କ ଭାଇର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ ଅସହାୟ ଭାବେ ଦେଖୁଥିଲେ।' ସେ କହିଛନ୍ତି, 'ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧୀ ଏକା ରହିଯାଇଥିଲେ। ତାଙ୍କର ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ରାଜନୈତିକ ସଙ୍କଟ ସମୟରେ, ସେ ତାଙ୍କ ସାନ ପୁଅ ସଞ୍ଜୟ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ କାହାକୁ ବିଶ୍ୱାସ କରିନଥିଲେ।'

'ସଞ୍ଚୟ ତାଙ୍କ ମା'ଙ୍କ ସେହି ସହଯୋଗୀମାନଙ୍କୁ ନାପସନ୍ଦ କରୁଥିଲେ, ଯେଉଁମାନେ': 

ଧର କହିଛନ୍ତି ଯେ ସଞ୍ଜୟ ଗାନ୍ଧୀ ତାଙ୍କ ମାଆଙ୍କ ସହକର୍ମୀ ଏବଂ ସହାୟକମାନଙ୍କୁ ନାପସନ୍ଦ କରୁଥିଲେ ଯେଉଁମାନେ ତାଙ୍କ ମାରୁତି କାର ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ବିରୋଧ କରୁଥିଲେ କିମ୍ବା ତାଙ୍କୁ ଗମ୍ଭୀରତାର ସହ ନେଉନଥିଲେ। "ସଞ୍ଜୟ ଜାଣିଥିଲେ ଯେ ଯଦି ତାଙ୍କ ମାଆ ତାଙ୍କୁ ସୁରକ୍ଷା ଦେବା ପାଇଁ ପାଖରେ ନାହାଁନ୍ତି ତେବେ ସେ ଗମ୍ଭୀର ସମସ୍ୟାରେ ପଡ଼ିବେ। ତାଙ୍କ ପିଲାଦିନର ସମସ୍ତ ଅସୁରକ୍ଷିତତା ପାଇଁ, ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧୀ ତାଙ୍କ ପୁଅମାନଙ୍କୁ, ବିଶେଷକରି ସଞ୍ଜୟଙ୍କୁ ଅତ୍ୟଧିକ ଲାଳନପାଳନ କରି କ୍ଷତିପୂରଣ ଦେବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ। ସେ ସେମାନଙ୍କ ପ୍ରତ୍ୟେକଟି ଭୁଲ ଆଗରେ ଆଖି ବୁଜି ଦେଇଥିଲେ। ସଞ୍ଜୟ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଭବିଷ୍ୟତ ପାଇଁ ଚିନ୍ତା ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ନିଷ୍ପତ୍ତିର ଏକ କାରଣ ଥିଲା ବୋଲି ଧର ତାଙ୍କ ଲିଖିତ ପୁସ୍ତକରେ କହିଛନ୍ତି।

ଜରୁରୀକାଳୀନ ପରିସ୍ଥିତି ସମୟରେ ତାଙ୍କର ସହଯୋଗୀ ଭାରତୀୟ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ ପାର୍ଟି ଜେପିଙ୍କ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଆମେରିକା ଦ୍ୱାରା ସମର୍ଥିତ ଏକ ଫାସିଷ୍ଟ ଆନ୍ଦୋଳନ ବୋଲି ଦର୍ଶାଇଥିଲେ। ଇନ୍ଦିରା ଏହାକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ଏବଂ ଗଣତନ୍ତ୍ରକୁ ଦଳି ପକାଇବାକୁ, ବିରୋଧୀ ନେତାମାନଙ୍କୁ ଜେଲ ପଠାଇବାକୁ ଏବଂ ତାଙ୍କ ଶାସନ ଜାରି ରଖିବା ପାଇଁ ପ୍ରେସ୍ ଉପରେ ସେନ୍ସର ଳଗାଇବାକୁ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଇଥିଲେ। ଧର ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କୁ ଏକ ରିପୋର୍ଟ ଦେଖାଇଥିଲେ ଯେଉଁଥିରେ କୁହାଯାଇଥିଲା ଯେ ବନ୍ଧ୍ୟାକରଣ କୋଟା ପୂରଣ ନକରିବା ପାଇଁ ସ୍କୁଲ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଏକ ଗୋଷ୍ଠୀ 'ଚରମ ଚାପ'ର ଶିକାର ହୋଇଥିଲେ। ଏହା ସଞ୍ଜୟ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପାଞ୍ଚ-ସୂତ୍ରୀ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ଥିଲା, ଯାହା ତାଙ୍କ ସରକାରଙ୍କ ୨୦-ସୂତ୍ରୀ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଠାରୁ ଭିନ୍ନ ଥିଲା।