ବିଶ୍ୱର ସବୁ ପଣ୍ଡିତ, ଜ୍ଞାନୀ, ମହାପୁରୁଷ ତ୍ୟାଗ କରିବା ଲାଗି କୁହନ୍ତି । ଏହି ତ୍ୟାଗର ପରିଭାଷା କ’ଣ? ସେ ଇହଧାମ ତ୍ୟାଗ କଲେ ଯାହା ବୁଝାଯିବ, ସେ ପରିବାର ତ୍ୟାଗ କରି ବଣକୁ ଚାଲିଗଲେ କହିଲେ ଅର୍ଥ ଅଲଗା । ପଚରା ଯାଇପାରେ ପରିବାର କାହିଁକି ତ୍ୟାଗ କଲେ? ବିତୃଷ୍ଣାରେ ନା ଘୃଣାରେ ନା ନିଜ ଅପାରଗତାରେ? ବାଲ୍ମୀକି ପରିବାର ତ୍ୟାଗକରି ରାମାୟଣ ରଚନା କଲେ (କିଛି ରାମାୟଣରେ ବାଲ୍ମୀକି ସପତ୍ନୀକ) ତେଣୁକରି ତାଙ୍କୁ ତ୍ୟାଗୀ କୁହାଯିବ? ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ ଯଶୋଧାରା ସହିତ ନିଜ ପୁତ୍ର, ରାଜପଦର ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟ ତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ । ଏହି ତ୍ୟାଗକୁ କିପରି ବୁଝାଯିବ? ବୋଧହୁଏ, ଗୌତମ ସଂସାର ଭିତରେ ଜୀବନର ସତ୍ୟ ଦେଖିପାରିଲେ ନାହିଁ, ତେଣୁ ସେ ଜୀବନର ସତ୍ୟ ସନ୍ଧାନରେ ସଂସାର ତ୍ୟାଗକଲେ ।
କୁହାଯାଇପାରେ, ସେ ସଂସାରଧର୍ମ ତ୍ୟାଗକରି ଜୀବନ ବିକଳ୍ପ ସନ୍ଧାନ ଲାଗି ସବୁ ତ୍ୟାଗକଲେ । ଗୋପବନ୍ଧୁ ପରିବାରର ସୁଖ ସ୍ୱାଚ୍ଛନ୍ଦ୍ୟ ଭୁଲି (ପରିବାରକୁ ବିପଦରେ ପକାଇ) ମଣିଷର ଜୀବନ ରକ୍ଷାପାଇଁ ତ୍ୟାଗକଲେ । ଭୀଷ୍ମ ପିତାଙ୍କର ଯୌନଲାଳସା ଚରିତାର୍ଥ କରିବା ସୁଯୋଗ ଛାଡ଼ି ନିଜର ଜୀବନ ଯୌବନ ସଂସାରଧର୍ମ ତ୍ୟାଗକଲେ । ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନବେଳେ ଗାନ୍ଧିଙ୍କ ଡାକରାରେ ଅନେକ ଯୁବକ ଯୁବତୀ କଲେଜପଢ଼ା ତ୍ୟାଗକଲେ । ମଣିଷର ମୁକ୍ତି ପାଇଁ ଯିଶୁ ନିଜ ଜୀବନ ମଧ୍ୟ ତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ । ଗୋପୀନାଥ ମହାନ୍ତିଙ୍କ ‘ମାଟି ମଟାଳ’ ଉପନ୍ୟାସର ନାୟକ ରବି ସେ ସମୟର ଓଏଏସ ଚାକିରି ତ୍ୟାଗକରି ଆଦର୍ଶବାଦୀ ସମାଜସେବା କରିଥିଲେ । ଏପରି ଅନେକ ଉଦାହରଣ ଅଛି । କିଏ ପାନ ତମାଖୁ ତ୍ୟାଗ କରୁଛି, କିଏ ମଦ ତ୍ୟାଗ କରୁଛି ପ୍ରେମ ଲାଗି । ତେବେ ତ୍ୟାଗ କହିଲେ କମ୍ ବୁଝାଯିବ ।
ତ୍ୟାଗ ସାଧାରଣ ଅର୍ଥରେ ଛାଡ଼ିଦେବା, ଅର୍ଥାତ୍ ନିଜର ପ୍ରାପ୍ୟ, ଅଧିକାର ଛାଡ଼ିଦେବା । କେତେଜଣ କାହାର ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ, ପରୀକ୍ଷା ବା ପ୍ରମୋସନ ପାଇଁ ମାନସିକ କରି ଆମିଷ ଛାଡ଼ନ୍ତି । ତାହା ତ୍ୟାଗ ନୁହେଁ, କାମନା ତୃପ୍ତି ପାଇଁ କିଛି କଷ୍ଟସ୍ୱୀକାର । ଅଶୋକ କଳିଙ୍ଗ ଯୁଦ୍ଧ ପରେ ହିଂସା ତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ । ତାହା କ’ଣ ତ୍ୟାଗ? ମୋଟେ ନୁହେଁ । ଅଶୋକ ଭୁଲ୍ ବା ଭ୍ରମ ସୁଧାର କରିଥିଲେ । ପୃଥିବୀର ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ପ୍ରକୃତି ସୃଷ୍ଟ । ସମସ୍ତଙ୍କର ବଞ୍ଚିବାର ଅଧିକାର ଅଛି । ତେଣୁ ହତ୍ୟା ଏକ ସାମାଜିକ ଅପରାଧ । ସାମରିକ ଅପରାଧ ମଧ୍ୟ, ତେଣୁ ବିରାଟ ନ୍ୟୁରୋମବର୍ଗ ବିଚାର ହୋଇଥିଲା ଦ୍ୱିତୀୟ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ ପରେ । ଯୁଦ୍ଧ ପାଇଁ ଭରଣା ମଧ୍ୟ ଦାବି କରାଯାଏ । ତେଣୁ ହିଂସା ବର୍ଜନ ଅଶୋକଙ୍କର ଏକ ଆତ୍ମବୋଧ, ଜ୍ଞାନୋଦୟ । ଅଶୋକ ବିଜେତା ହୋଇ ମଧ୍ୟ ହିଂସା ହତ୍ୟାର ବିଭୀଷିକା ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରି ନିଜର ଆତ୍ମିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିଥିଲେ ।
ଏହା ହିଂସା ତ୍ୟାଗ ନୁହେଁ, ଏକ ଦାର୍ଶନିକ ଅନ୍ତଃଦୃଷ୍ଟି । ଜୀବନର ସୂକ୍ଷ୍ମତାର ଆବିଷ୍କାର । ହୁଏତ ବୌଦ୍ଧ ଆଦର୍ଶ ବା ଜୀବନ ଚିନ୍ତାରେ ଅନୁପ୍ରାଣୀତ ହୋଇ ଅଶୋକ ହିଂସା ତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ । ଏହି ତ୍ୟାଗ ଏକ ସତ୍ୟ ଉପଲବ୍ଧିର ପରିଣତି । ବାଲ୍ମୀକି ଯାହା ପରିବାର ତ୍ୟାଗ କରି ତପସ୍ୟା କଲେ ବୋଲି ଆମେ ପିଲାଦିନେ ପଢ଼ିଥିଲୁ ତାହା ମଧ୍ୟ ଏକ ସୂକ୍ଷ୍ମାନୁଭୂତି । ବାଲ୍ମୀକି କହିଥିଲେ ଯେ, କେହି କାହାର ପାପ ମୁଣ୍ଡାଏ ନାହିଁ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ତା'ର ନିଜର କର୍ମଫଳ ଭୋଗ କରେ । ପାପାଚାର ଅବସ୍ଥା। ପାପ ପାଇଁ ପ୍ରାୟଶ୍ଚିତ ମଧ୍ୟ ଅବସ୍ଥା । ନିଜେ ଯଦି ଜ୍ଞାନମାର୍ଗରେ ଉପଲବ୍ଧି ପାଇ ଜଣେ ପ୍ରତିକାର ସାଧନା କରେ ତାହା ତ୍ୟାଗ ନୁହେଁ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବୁଦ୍ଧ, ଅଶୋକ ବା ବାଲ୍ମୀକି ତ୍ୟାଗୀ ବୋଲି ପରିଚୟ ପାଇବେ ନାହିଁ ।
ଏମାନେ ଜୀବନର ନିଗୂଢ଼ତାର ସନ୍ଧାନୀ । ଏମାନେ ବିଶ୍ୱ ସମ୍ମୁଖରେ ଜୀବନର ନିଗୂଢ଼ ସତ୍ୟ ଉପସ୍ଥାପନ କରନ୍ତି । ବୁଦ୍ଧ ଚେତନା ବୌଦ୍ଧିକତାର ଦୃଷ୍ଟି । ଇଂରାଜୀରେ ଯାହାକୁ ଏନଲାଇଟନ୍ମେଣ୍ଟ କୁହାଯାଏ ତାହା ଜ୍ଞାନାଲୋକ । ଅନେକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ମହାମାରୀରୁ ମଣିଷକୁ ବଞ୍ଚାଇବା ଲାଗି ଘର ପରିବାର ଛାଡ଼ନ୍ତି । ଆଲେକଜାଣ୍ଡାର ଫ୍ଲେମିଂ ପେନସିଲିନ ଆବିଷ୍କାର କରିନଥିଲେ ବିଶ୍ୱର ଜନସଂଖ୍ୟା ଆଜି କମ୍ ଥାଆନ୍ତା । ଏଡିସନ ବିଭିନ୍ନ ଉଦ୍ଭାବନ ପାଇଁ ସବୁ ତ୍ୟାଗ କରିଛନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ତାକୁ ତ୍ୟାଗ କୁହାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ । ତେବେ ତ୍ୟାଗ କ’ଣ? ତ୍ୟାଗ ଏକ ଉତ୍ସର୍ଗ । ତ୍ୟାଗ ମାନବ ଜାତି ଲାଗି ଏକ ଜୀବନାଦର୍ଶ । ଏଥିରେ ସ୍ୱାର୍ଥ ବା ଅହଂପୂର୍ଣ୍ଣ ନଥାଏ । ଏହା ସାମୟିକ ଉତ୍ତେଜନା ନୁହେଁ । ତ୍ୟାଗ ଏକ ଜୀବନବ୍ୟାପୀ ସାଧନାର ନିର୍ଣ୍ଣୟ ଯାହା କୌଣସି ପ୍ରତିବାଦ ବା ପୁରସ୍କାର ଦାବି କରେନାହିଁ । ଜଣେ କ୍ରୋଧରେ ବା ହତାଶରେ ଦେଶତ୍ୟାଗ କରିପାରେ । ଜାତୀୟତା ବଦଳରେ ଅନ୍ୟ ପରିଚୟ ସନ୍ଧାନ କରିପାରେ । ତାହା ତ୍ୟାଗ ନୁହେଁ । ଭାରତର ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଅନେକ ଭାରତୀୟ ସ୍ୱାର୍ଥ ତ୍ୟାଗକରି ଦେଶର ମୁକ୍ତି ଆନ୍ଦୋଳନରେ ନିଜକୁ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିଥିଲେ । ଆମେ ଭଗତ ସିଂହ ମନେ ରଖିଛୁ । କିନ୍ତୁ ଯେଉଁମାନେ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଜେଲ ଯାଇଥିଲେ କହି ଭୋଟ ମାଗିଲେ, ନେତା ମନ୍ତ୍ରୀ ହେଲେ, ସେମାନେ ତ୍ୟାଗୀ ନୁହଁନ୍ତି । ତ୍ୟାଗ ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ନିବେଶ, ଯାହା ପରେ ଲାଭ ଦିଏ । ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧି ଏହି କଥା ଠିକ୍ ବୁଝି କଂଗ୍ରେସ ଦଳକୁ ଭାଙ୍ଗିଦେବା ପାଇଁ କହିଥିଲେ ।
ଗାନ୍ଧି, ଗୋପବନ୍ଧୁ, ମଧୁସୂଦନ କିଛି ରାଜନୈତିକ ଫାଇଦା ବା ସମ୍ମାନ ପାଇବା ଲାଗି ସର୍ବସ୍ୱ ତ୍ୟାଗ କରିନଥିଲେ? ସେମାନଙ୍କର ତ୍ୟାଗ ଏକ ପବିତ୍ର ଜୀବନସାଧନା । ସେମାନଙ୍କର ତ୍ୟାଗପୂତ ଜୀବନସାଧନା ଦେଶ ଓ ଜାତିକୁ ମୁକ୍ତି ଓ ଚେତନା ବିକାଶର ଆନନ୍ଦ ଦେଇଛି, ଯାହା କ୍ଷଣିକ ସାମୟିକ ନୁହେଁ, ବରଂ କାଳଜୟୀ । ଯେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭାରତବାସୀ ପିଢ଼ି ପରେ ପିଢ଼ି ସ୍ୱାଧୀନ ଭାରତର ନାଗରିକ ହୋଇ ରହିଥିବେ, ସେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗାନ୍ଧିଙ୍କୁ ମଥାନତ କୃତଜ୍ଞତା ପ୍ରକାଶ କରୁଥିବେ । ଯେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଓଡ଼ିଶାରେ ଓଡ଼ିଆ ରହିଥିବେ, ସେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମଧୁସୂଦନ ଓ ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କୁ ସମ୍ମାନ ଜଣାଉଥିବେ ସେମାନଙ୍କର ତ୍ୟାଗର ଔଜଲ୍ୟକୁ । ମୁଁ ବୁଦ୍ଧଙ୍କୁ ତ୍ୟାଗୀ କହିନାହିଁ, କାରଣ ବୁଦ୍ଧ ଏକ ଜୀବନ ସତ୍ୟ ପାଇବା ପାଇଁ ତାଙ୍କର ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟ ବିଳାସକୁ ସମର୍ପିତ କରିଥିଲେ ।
ଟଏନ୍ବି କହନ୍ତି ଯେ, ବିଶ୍ୱରେ ମଣିଷ ଜୀବନର ସତ୍ତା ସନ୍ଧାନ ଓ ଜୀବନ ସ୍ୱରୂପ ନିରୂପଣ କରିବା ଲାଗି ଦୁଇଜଣ ମଣିଷ ଜନ୍ମ ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ସେ ଦୁଇଜଣ ଭାରତୀୟ । ଜଣେ ବୁଦ୍ଧ ଓ ଆର ଜଣକ ଗାନ୍ଧି । ଏମାନଙ୍କୁ ତ୍ୟାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ରଖିବା ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ଅମର୍ଯ୍ୟାଦା ହେବ, କାରଣ ସେମାନେ ତ୍ୟାଗକୁ ସାଧନାଦୀପ୍ତ କର୍ମଭାବେ ଜୀବନ କଲ୍ୟାଣ ଲାଗି ଉତ୍ସର୍ଗ କରିଛନ୍ତି । ବୁଦ୍ଧ ଯେଉଁ ସତ୍ୟର ଆଲୋକ ପାଇଥିଲେ ଗାନ୍ଧି ସେଇ ଆଲୋକର ଜୀବନ ବଞ୍ଚିଥିଲେ । ସ୍ୱାଧୀନତା ପରେ ଗାନ୍ଧି କିଛି ଚାହିଁନଥିଲେ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ବା ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ପଦ । ସେ ରାଷ୍ଟ୍ରପିତା ହୋଇ ରହିଲେ ଯୁଗାନ୍ତ ପାଇଁ । ସ୍ୱାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦ ଓ ଏ ମହାନ ଦେଶର ଅନେକ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀ ସେହି ଜୀବନ ସତ୍ୟ ସନ୍ଧାନ ପାଇଁ ଜୀବନ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିଛନ୍ତି । ବିବେକାନନ୍ଦ ତ୍ୟାଗକୁ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଅନ୍ତି, କାରଣ ସେ ଭାରତର ଦାରିଦ୍ର୍ୟ, ଦୈନ୍ୟ, ଭୟ ଓ ହତାଶା ଦେଖିଥିଲେ।
ସେମାନଙ୍କୁ ଉଦ୍ଧାର କରିବା ଲାଗି ଏହି ମନୀଷୀମାନେ ଏକ ବୌଦ୍ଧିକ ମୂଳଦୁଆ ସ୍ଥାପନ କରିଯାଇଛନ୍ତି । ଶ୍ରୀଅରବିନ୍ଦ ଅନ୍ୟ ଏକ ଉତ୍ସର୍ଗୀକୃତ ଜୀବନବିଶ୍ୱ ସୃଷ୍ଟି କରିଛନ୍ତି । ସେମାନେ କୌଣସି କ୍ଷମତା, ରାଜପଣ ବା ଜାତୀୟ ସମ୍ମାନ ଦାବି କରିନାହାଁନ୍ତି । ଜୀବନଧାରଣର ମାନବୃଦ୍ଧି, ଶାରୀରିକ ସନ୍ତୁଳନ ଓ ମାନସିକ ସ୍ଥିରତା ଲୋକଙ୍କୁ ଦେବାଲାଗି ତପସ୍ୟା କରିଛନ୍ତି ବରପ୍ରାପ୍ତିର ଆଶା ନରଖି । ଏମାନେ ସମସ୍ତେ ରାମଧାତୁରେ ଗଢ଼ା । ମୋ ବିଶ୍ୱାସରେ ରାମ ଭାରତ ତଥା ବିଶ୍ୱରେ ସର୍ବୋତ୍ତମ ତ୍ୟାଗୀ । ତାଙ୍କର ସମଗ୍ର ଜୀବନ ତ୍ୟାଗର ଔଜ୍ଜ୍ୱଲ୍ୟରେ ବିଶ୍ୱଜୀବନକୁ ଉଦ୍ଭାସିତ କରିଛି । ଏହି ରାମ କୌଣସି ମନ୍ଦିରରେ ନାହାଁନ୍ତି । ଏହି ରାମ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଚିନ୍ତାଶୀଳ ମନର ଏକାଗ୍ରତା। ଏହି ରାମ ବିଶ୍ୱ ମାନବ ଚେତନାର ସୀମାନ୍ତ । ରାଜନୀତିରେ ଯେଉଁ ରାମ ନିତି ସଭାମଞ୍ଚ ଓ ଟିଭି ବିତର୍କରେ ଉଭା ହୁଅନ୍ତି ମୁଁ ସେ ରାମ କଥା କହୁନାହିଁ। ମୁଁ କହୁଛି ଶ୍ରେଷ୍ଠ ମାନବ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ କଥା ।
ରାମାୟଣ ପୃଷ୍ଠାରୁ ଅଲଗା କରି ଦେଖିଲେ ବୋଧଗମ୍ୟ ହୁଏ ଯେ, ଏହି ରାମ ହିଁ ମଣିଷ ଜୀବନର ସତ୍ୟ-ନ୍ୟାୟ-ଧର୍ମର କେନ୍ଦ୍ରବିନ୍ଦୁ, ଯାହା ତ୍ୟାଗର ମହିମା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ମୁଁ ସବୁବେଳେ ଯୁକ୍ତି କରିଆସିଛି ଯେ, ବୁଦ୍ଧ-ରାମ- ଅଶୋକ-ଗାନ୍ଧି ଭାରତୀୟ ଜ୍ଞାନ ପରମ୍ପରାର ଧାରାବାହିକତା ରକ୍ଷା କରିଛନ୍ତି ବିଦେଶୀ ଉପନିବେଶବାଦୀ ଶାସନ ସତ୍ତେ୍ୱ । ବୁଦ୍ଧ ଷଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ, ରାମାୟଣ ୩-୨ ଶତାବ୍ଦୀ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ଓ ଗାନ୍ଧି ୧୯-୨୦ଶ ଶତାବ୍ଦୀର । ଅଶୋକ ୪ର୍ଥ ଶତାବ୍ଦୀର । ବୁଦ୍ଧ ଯେଉଁ ଜୀବନ ସତ୍ୟ ଆବିଷ୍କାର କଲେ, ସେହି ସତ୍ୟ ଉପରେ ରାମ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଅଶୋକ ସେହି ସତ୍ୟକୁ ଖୁବ୍ କମ୍ ଦିନ ପାଳନ କରିପାରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ପରେ ପୁଷ୍ୟମିତ୍ର ଓ ଅନ୍ୟମାନେ ଅବଶ୍ୟ ହିଂସାର ପୁନଃ ପ୍ରଚଳନ କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ରାମ ହିଁ ଏକମାତ୍ର ବ୍ୟକ୍ତି, ଯାହାଙ୍କର ଜୀବନ ସାଧନା ଭାରତୀୟ(ଓ ବୈଶ୍ୱିକ) ଜୀବନ ସତ୍ୟର ମୂର୍ତ୍ତିମନ୍ତ ଅନୁରୂପ । ରାମଙ୍କର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଲକ ତ୍ୟାଗ ଓ ଅନାସକ୍ତିର ଯାତ୍ରା । ଜନ୍ମରୁ ଶେଷ ଉତ୍ସର୍ଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ବିଳାସ, ଭୋଗ କ’ଣ ଜାଣିନାହାଁନ୍ତି । ଅବଶ୍ୟ ସେ ଦଶରଥ ନନ୍ଦନ, ଅଯୋଧ୍ୟାର ରାଜପୁତ୍ର, କିନ୍ତୁ କୋମଳ ବୟସରୁ ସେ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ ତତ୍ତ୍ୱାବଧାନରେ ବଣ ଜଙ୍ଗଲରେ ଆଶ୍ରମ ଶୃଙ୍ଖଳା ମଧ୍ୟରେ ଯୁବା ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିତାଇଥିଲେ । ଶାସ୍ତ୍ର ଓ ଶସ୍ତ୍ର ଉଭୟ ଜ୍ଞାନରେ ସେ ଥିଲେ ଅଦ୍ୱିତୀୟ । କିନ୍ତୁ ଗର୍ବ କିମ୍ବା ଆତ୍ମାଭିମାନ ତାଙ୍କ ବଚନ ଓ ବ୍ୟବହାରରେ କେଉଁଠି ଫୁଟିନାହିଁ । କାରଣ, ସେ ଅନାସକ୍ତ । ଯେଉଁଠି ଆସକ୍ତି ଥାଏ ସେଠି ଅହଂ ରାଜତ୍ୱ କରେ । କିନ୍ତୁ ରାମଙ୍କର ଅନାସକ୍ତ ଆତ୍ମା ବିନୟ ଭାବ ସହିତ ସତ୍ୟ-ନ୍ୟାୟ ଓ ସତ୍ପୁରୁଷର ପ୍ରଜ୍ଞାଦୀପ୍ତ କର୍ମ ତାଙ୍କ ଆଚରଣ ଓ ବାକ୍ୟରେ ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲେ ।
ରାମ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଜୀବନର ତ୍ୟାଗୀପୁରୁଷ । କୈଶୋର ଦଶରଥ ପ୍ରାସାଦରେ ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ୟ ବିଳାସରେ କଟିନାହିଁ । ଯୌବନ ରାଜପୁତ୍ର ଭାବେ ମଧ୍ୟ କଟିନାହିଁ । ବିବାହ ଯାହା ବୀରର ଅସ୍ତ୍ରବିଜୟୀ ବିବାହ ଥିଲା, ତାହା ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟମଣ୍ଡିତ ହେବାପୂର୍ବରୁ ଅରଣ୍ୟକୁ ବିସର୍ଜିତ ହେଲା ୧୪ବର୍ଷ ଲାଗି। ପିତୃସତ୍ୟର ସମ୍ମାନ କରି ସେ ତାଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ପାଳନ କରିଥିଲେ । ବଣ ଜୀବନରେ ନୈତିକ ପବିତ୍ରତା ସହିତ ସାଧାରଣ ସନ୍ନ୍ୟାସୀର ଜୀବନ କଟିଥିଲା । ଅଗସ୍ତି ପ୍ରଭୃତି ଜ୍ଞାନୀ ଋଷିଙ୍କଠାରୁ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ତାହା ମଧ୍ୟ ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିଲା: ସୀତା ରାବଣ ଦ୍ୱାରା ଅପହୃତା ହୋଇ ଲଙ୍କାରେ ବନ୍ଦିନୀ ଖବର ଶୁଣି ମଧ୍ୟ ସେ ଧୈର୍ଯ୍ୟ ରକ୍ଷାକରି ପୌରୁଷର ମର୍ଯ୍ୟାଦା, ରଘୁବଂଶର ମର୍ଯ୍ୟାଦା ପାଇଁ ସୁଗ୍ରୀବ-ହନୁମାନ ସହାୟତାରେ ଲଙ୍କା ଅଭିଯାନ କରିଥିଲେ ସମୁଦ୍ରରେ ସେତୁ ବାନ୍ଧି । ପାଠକେ ଭାବନ୍ତୁ ତ, ବାଳୀକୁ ବଧ କରିବା ପରେ ସେ କିସ୍କିନ୍ଧ୍ୟାର ଅଧିକାରୀ ହୋଇ ସୁଗ୍ରୀବ ଓ ବାଳୀସେନାକୁ ଲଙ୍କା ଆକ୍ରମଣ ପାଇଁ ଆଦେଶ ଦେଇପାରିଥାନ୍ତେ! କିନ୍ତୁ ରାମ ତାହା କରିନାହାଁନ୍ତି । ସୁଗ୍ରୀବ ସହିତ ବନ୍ଧୁତା ସ୍ଥାପନ ଲାଗି ନିଜର ବଚନବଦ୍ଧତାର ସତ୍ୟର ପ୍ରମାଣ ଦେଇଛନ୍ତି । ଲଙ୍କା ବିଜୟ ପରେ ବିଜେତା ଭାବେ ବ୍ୟବହାର କରିନାହାଁନ୍ତି । ଲଙ୍କାର ସ୍ୱାଧୀନତା ରକ୍ଷାକରି ବିଭୀଷଣଙ୍କୁ ରାଜପଦ ଦେଇ ଫେରିଆସିଛନ୍ତି ତ୍ୟାଗୀପୁରୁଷ ଭାବେ ଅଯୋଧ୍ୟା । ସେଠି ମଧ୍ୟ ସରାଗର କ୍ଷଣିକ ଜୀବନ ପରେ ଆସିଛି କର୍ତ୍ତବ୍ୟସଂକଟ । ପ୍ରଜାମାନଙ୍କୁ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ କରିବା ପାଇଁ ଓ ସେବକର ଧର୍ମ ପାଳନ ପାଇଁ ସେ ନିଜର ପତ୍ନୀ ସୀତାଙ୍କୁ ଗର୍ଭବତୀ ଅବସ୍ଥାରେ ମଧ୍ୟ ପରିତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ । ରାମଙ୍କ ଜୀବନ ତ୍ୟାଗର ଏକ କଠୋର ତପସ୍ୟା । ମୋ ଧାରଣାରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ମଧ୍ୟମ ପନ୍ଥା- ସଂସାରନିଷ୍ଠତା ।
ରାମଙ୍କର ତ୍ୟାଗପୂତ ଜୀବନ ଓ କଠୋର ସନ୍ନ୍ୟାସ ଜୀବନ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ମଧ୍ୟମ ମାର୍ଗ ଦର୍ଶାଏ । ଅଜ୍ଞାନ, ଲୋଭ ମୋହ କାମନା, ପୁନର୍ଜନ୍ମ ଓ ଯନ୍ତ୍ରଣାରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇବା ପାଇଁ ବୁଦ୍ଧଦର୍ଶନ ଉପରେ ରାମଙ୍କ ଜୀବନ ଆଧାରିତ । ଅବଶ୍ୟ ଯୁକ୍ତି ହୋଇପାରେ ଯେ, ଦଶାବତାରରେ ରାମଙ୍କ ପରେ ବୁଦ୍ଧ ଆସନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ମୁଁ ଏହି ଦଶାବତାରକୁ ବିବର୍ତ୍ତନ ତତ୍ତ୍ୱ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରେ, ତାହାଛଡ଼ା ରାମାୟଣ ୫ମ ଶତାବ୍ଦୀ, ୪ର୍ଥ, ୩ୟ ଓ ୨ୟ କେଉଁ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଲେଖା ହୋଇଥିଲା ତାର ଯୁକ୍ତିସିଦ୍ଧ ପ୍ରମାଣ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ସମସ୍ତେ ସ୍ୱୀକାରନ୍ତି ଯେ, ବୁଦ୍ଧ ୫୩୨ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବରେ ଜନ୍ମ ହୋଇଥିଲେ। କେହି କେହି ୫୭୬ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ମଧ୍ୟ କହନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍, ବୁଦ୍ଧବାଣୀ ପରେ ଏକ ମହତ୍ ଜୀବନାଦର୍ଶ ଭାବେ ଆମେ ରାମଙ୍କୁ ଦେଖୁ ରାମାୟଣରେ । ବୁଦ୍ଧବାଣୀର କୌଣସି ପ୍ରଭାବ ରାମାୟଣ ଉପରେ ନାହିଁ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ।
ରାମାୟଣ ଭାରତର ଆଦିକାବ୍ୟ ଭାବେ ପୂଜିତ ଏବଂ ରାମଙ୍କ ପରି ପୁରୁଷ କଳ୍ପନା ବିଶ୍ୱ ସାହିତ୍ୟ, ଦର୍ଶନ ଓ ମିଥ୍ରେ ନାହିଁ । ରାମ ହିଁ ତ୍ୟାଗର ପୂର୍ଣ୍ଣ ମାହାତ୍ମ୍ୟ ପ୍ରକାଶ କରି ଜୀବନକୁ କିପରି ଦେଶ ଜାତି, ପରିବାର, ସଂସ୍କୃତି ଓ ସଭ୍ୟତାରେ ଚରମ ଆଦର୍ଶ ଭାବେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇପାରେ ତା'ର ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ନମୁନା । ତ୍ୟାଗ କେବଳ ଏକ ବିଶାଳ ପ୍ରାଣସତ୍ତା କରିପାରେ । ତ୍ୟାଗର ଜୀବନ ବଞ୍ଚି ସମାଜକୁ, ମଣିଷ ଜାତିକୁ ଉତ୍ତରଣ ଦେଇପାରେ । ବୁଦ୍ଧ ସଂସାରକୁ ଏକ ବିକଳ୍ପ ଜୀବନର ପରିଭାଷା ସନ୍ଧାନରେ ତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଜ୍ଞାନଲାଭ ପରେ ସେ ଯନ୍ତ୍ରଣାମୁକ୍ତି ପାଇଁ ମାର୍ଗ ଦେଖାଇଥିଲେ । ମହାପୁରୁଷମାନଙ୍କର ତ୍ୟାଗ ବଳରେ ହିଁ ମଣିଷ ସମ୍ମାନିତ ହୁଏ ।
